Osmanlı Devleti'nin kurucusu olan Osman Bey, Osman Gazi veya Birinci Osman olarak da bilinir. 1258 yılında Söğüt'te doğan Osman Gazi, Ertuğrul Gazi ve Hayme Hatun'un oğludur. 1281 yılında henüz 23 yaşındayken Söğüt'te Kayı boyunun yönetimini ele almıştır. Aşiretin önemli şahıslarından olan Ömer Bey'in kızı Mal Hatun ile evlenmiş ve kendisinden sonra Osmanlıların başına geçecek olan oğlu Orhan Gazi dünyaya gelmiştir.

Osman Gazi, ikinci evliliğini Ahi şeyhlerinden olan Edebali'nin kızı Bala Hatun ile gerçekleştirmiş ve bu evlilikten Alaeddin adlı oğlu olmuştur. Osman Gazi'nin yaşamının ilk dönemlerine ait güvenilir kayıtlar bulunmamaktadır. Babası Ertuğrul Gazi, Söğüt ovası ve Domaniç yaylasında yaşayan Oğuz Türklerinin Bozok boyu Kayı kolundan gelen büyük bir obaya başkanlık etmiştir. 1283 yılında babasının ölümünün ardından Osman Gazi, Anadolu Selçuklu Devleti'nin uçbeyi olmuştur.

Osman Gazi'nin yaptığı ilk iş, Türkmen boylarını toplamak olmuştur. Tarihte ilk Osmanlı savaşı olarak bilinen Ermeni Beli Savaşı, 1284 yılında Bursa'nın İnegöl ilçesine 10 km uzaklıkta olan Hamzabey köyünde yapılmıştır. Bu savaşta yeğeni Baykoca şehit düşmüştür. Bundan sonraki yıl Osmanlı tarihinde olan ilk kale fethiyle Kulaca Hisarı alınmıştır. Büyük bir uç beyi haline geldikten sonra, kargaşa, isyan ve taht kavgalarının içindeki Bizans'ın üzerinde çalışmalar yapan Osman Gazi, toprakları genişletmek için hazırlıklara başlamıştır.

Selçuklu Sultanı III. Alaeddin Keykubat, Eskişehir ve İnönü bölgelerini Osman Gazi'ye vermiştir. 1291 senesinde İnegöl Tekfuru ile savaşarak Karacahisar'ı almış ve Sakarya'ya akınlar düzenlemiştir. Amcası olan Dündar Bey'i, Bizans Tekfurları ile ilişki halinde olduğundan, 1298 senesinde öldürmüştür.

Bilecik, Karacahisar, İnegöl, Yenişehir ve Yarhisar'ı Osmanlı topraklarına katarak, 1288 yılında beyliğin başkentini Bilecik'e taşımıştır. Tarihçilere göre Osmanlı İmparatorluğu'nun kuruluş yılı olarak kabul edilen 1299 yılında büyük uçbeyi olmuştur. Bizans'la yapılan ilk savaş olan Koyunhisar Savaşı'nı kazanan Osman Gazi, Osmanlı Beyliği'nin adını tüm Anadolu'ya duyurmuştur. Bazı tarihçiler bu yüzden Osmanlı İmparatorluğu'nun kuruluşunu 1299 yılı yerine 27 Temmuz 1302 yılı Koyunhisar Savaşı'nın kazanıldığı tarihi kabul ederler. Bu savaş aynı zamanda Anadolu'dan Osman Bey'in yanında savaşmak üzere yapılan ve ilerlemeyi sağlayacak göçlerin yapılması sonucunu doğurmuştur.

Bundan sonra fetihler hızla devam etmiştir. 1303 yılında İznik kuşatılarak, Marmaracık Kalesi fethedilmiştir. 1306 yılında Dinboz Savaşı'yla Kete, Kestel ve Ulubat kaleleri alınarak, Osmanlıların tarihinde ilk askeri antlaşma imzalanmıştır. 1308 yılında Karahisar'ın fethedilmesiyle, bölgenin ticari ve sosyal merkezi olan İznik kuşatılmıştır. Bu sayede Bizans'ın ticari yolları kontrol altına alınmıştır. Bu arada zorda kalan Bizans halkı ve valilerinden olan Harmankaya valisi Köse Mihal gibi kalesiyle birlikte Osmanlılara katılanlar ve Müslüman olanlar olmuştur. Mihal'in desteğiyle Mekece, Akhisar ve Lefke alınmış ve 1315 yılında Bursa kuşatılmıştır. 1317 yılında Ebesuyu, Karatekin, Kapucuk, Keresteci ve Tuzpazarı kaleleri fethedilmiş, Kocaeli ve Akçakoca bölgeleri Osmanlı toprakları yapılmıştır.

Yaşamının son yıllarında gut hastalığı nedeniyle sağlığı bozulan Osman Bey, 1320 yılında beyliğin idaresini oğlu Orhan Gazi'ye bırakmıştır. Oğlu, babasının sağlığında 1321 yılında Gemlik ve Mudanya'yı, 1323 yılında Ayanköy ve Akyazı'yı, 1324 yılında Karacabey ile Karamürsel'i, 1325 yılında ise Orhaneli'ni topraklara katmıştır.

1326 yılında Söğüt'te ölen Osman Gazi, tarihçilere göre önce Söğüt'te defnedilmiştir. Daha sonra Bursa'nın fethiyle birlikte burada türbesi yapılmıştır. Babasından aldığı 5,000 km² olan toprakları, 16,000 km²'ye çıkaran Osman Gazi döneminde ilk Osmanlı parası olan bakırdan "sikke" basılmıştır. Geleneklerine göre beyliğe katmış olduğu yerleri oğluna, kardeşine ve silah arkadaşlarına bölüştüren Osman Gazi, sınırların korunmasını ve genişletilmesini planlamıştır. Yaptığı fetihlerden başka, buraların idaresi için gerekli olan teşkilatların kurulmasına öncülük eden Osman Gazi, bu zamanda ilk defa vergi almıştır. Selçuklulardan kalan tımar yöntemi, bu dönemde de devam ettirilmiştir. Osman Gazi her zaman adaletli bir devlet adamı olarak tanınmıştır.