3. Mustafa, 28 Ocak 1717 tarihinde doğmuş olup, 91. İslam halifesi ve 26. Osmanlı padişahıdır. Babası 3. Ahmet, annesi ise Emine Mihr-i Mah Sultan'dır. Çocukluğu Lale Devri'nde geçtiğinden, renkli bir yaşamı olmuştur. Babası ve Damat İbrahim Paşa'yı yakından izleme fırsatı bulmuş, bu sayede devlet işlerine dair bilgi edinmiştir. Babasının Patrona Halil İsyanı ile tahttan indirilmesinden sonra, padişahlığa amcasının oğlu 3. Osman'ın geçmesi nedeniyle 27 yıl boyunca sarayda babasıyla birlikte kafes hayatı yaşamıştır. Tahta çıkması ancak 3. Osman'ın ölümü ile 1757 yılında, 40 yaşındayken gerçekleşmiştir. Cülus bahşişi veren son hükümdar olarak bilinir. Divan edebiyatında "Cihangir" mahlasıyla tanınmaktadır. 16 yıl 3 ay süren saltanatı boyunca, devletin zorlu bir savaş dönemi geçirdiği bilinmektedir.

3. Mustafa'nın tahta geçtiği ilk yıllar barış içinde geçmiştir. Sadrazamı Koca Ragıp Paşa'nın vefatına kadar bu görevde kalmıştır. Devlet işlerine ve mali konulara yönelik çalışmalarda bulunmuş, sarayın giderlerini azaltmış ve yolsuzluklarla mücadele etmeye çalışmıştır. Tahta geçtiği dönemde Avrupa'da Yedi Yıl Savaşları sürmekteydi. Prusya ve Fransa'nın ittifak tekliflerini ve askeri, mali yardımlarını kabul etmemiş, tarafsız kalmayı tercih etmiştir. Yenilik yanlısı olan 3. Mustafa, öncelikle ordunun gelişmesine odaklanmıştır. Osmanlı'da Macar Baron de Tott ile çalışarak ordu ve donanmada ıslah çalışmaları yapmıştır. Ordu içinde "Sürat Topçuları" adı verilen bir birlik oluşturmuştur. 1770 yılında Rusların donanmayı yakması nedeniyle, yeni bir donanma hazırlıkları yapmıştır. Sınırda bulunan Bender, Hotin ve Özü kalelerini güçlendirmiş, tophanede yeni toplar yaptırmıştır. Boğazların güvenliği için Hasköy'de top imalathanesi kurdurmuş ve top arabalarını yeniden düzenletmiştir.

Yedi Yıl Savaşları'nın ardından, Leh milliyetçileri Balta'ya Osmanlı Devleti'ne sığınmışlardır. Rusların bu bölgede katliam yapmasıyla, 1739 yılındaki Belgrad Antlaşması ihlal edilmiştir. Divan, 8 Ekim 1768 tarihinde Rusya'ya savaş ilan etmiştir. 1 Mayıs 1769 tarihinde Hotin zaferi kazanılmıştır. 12 Ağustos 1769 tarihinde yeniden saldıran Ruslara karşı, yeniçerilerin itaatsizliği nedeniyle başarısız olunmuştur. Romanya'ya kadar ilerleyen Ruslar, İngiltere ve Fransa'nın desteğini de almışlardır. Kaptan-ı Derya Mandalzade Hüsamettin Paşa, Mora saldırısıyla Rumları 9 Nisan 1770 tarihinde bozguna uğratmış ve bu sebeple kendisine "Mora Fatihi" unvanı verilmiştir. Ancak 1770 yılında Çeşme açıklarındaki donanmanın Ruslar tarafından yakılması, Osmanlı Devleti'nin güçlü konumunu zedelemiştir. Rusya'nın Kırım'ı ikiye bölmesiyle Rus işgaline girmiştir. 1771 yılında Eflak'ı işgal eden Rusya, Dobruca'ya kadar ilerlemiştir. Ardından Ruslara karşı Özü, Yerköyü, Silistre ve Varna zaferleri kazanılmıştır. Rus seferlerini sonlandırmak isteyen 3. Mustafa, 21 Ocak 1774 tarihinde vefat etmiştir. Yerine tahta geçen 1. Abdülhamid, zaferlere rağmen 21 Temmuz 1774 tarihinde Osmanlı aleyhinde hükümler içeren Küçük Kaynarca Antlaşması'nı imzalamıştır.

3. Mustafa, Rus savaşı sırasında ölmüş olup, Laleli'de yaptırdığı Laleli Külliyesi'ndeki türbesine defnedilmiştir. Askeri, mali ve idari konularda reformlar yapmış, çalışkan ve adil bir padişah olarak anılmaktadır. Osmanlı Devleti ilk kez iç borçlanmayı onun döneminde gerçekleştirmiştir. Süveyş'te kanal açmayı ve Sakarya Nehri'ni İzmit Körfezi'ne bağlamayı düşünse de, bu isteklerini yoğun savaşlar nedeniyle gerçekleştirememiştir.